Nga Valeria Dedaj
Libri “Funeral i hijes” i autorit Odise Kote u promovua dje në Muzeun Historik Kombëtar. Romani trajton ankthin ekzistencial të njeriut të sotëm shqiptar. Vet autori në një intervistë për gazetën “Shekulli” shprehet se, njeriu i sotëm shqiptar në paralele me njeriun e të gjitha kohërave, ka humbur pikat e referencës. Teatri absurd për ta shprehur këtë gjë më mirë, sipas tij, është Gjirokastra, sepse atje jetojnë bashkë marrëzia, çmenduria, gjenialiteti etj. Personazhet në këtë roman vijnë përmes një fabule të thjeshtë. Një bankier, të cilin njerëzit e quajnë të marrë, zhduket. Funerali i tij sajohet gjatë karnavaleve. Atë ditë shfaqet i gjithë karuseli i problematikave, që ka njeriu i sotëm. Ky ankth ekzistencial që ka prekur sot të gjithë Ballkanin, në këtë roman, shfaqet përmes personazheve, të cilët kanë rezonancë jo vetëm në Shqipëri, por në të gjithë Europën. Odise Kote, prozator, poet dhe shkrimtar ka shkruar ndër të tjera edhe “Orët e mëngjesit”, “Disa poezi”, “1997, tregime, poezi, esse”, “Vejusha”, romanin “Ura e Margaritës” dhe monodramën “Performanca”.
Zoti Kote, përse e keni titulluar këtë roman “Funerali i hijes”?
Në këtë roman kemi një personazh që humbet referencat. Një bankier, të cilin periudha e komunizmit që vjen në Shqipëri nuk e dëshiron më, sepse është përfaqësues i një kohe tjetër… Në atë moment ky njeri nuk jeton më. Të gjithë e quajnë të marrë, por në të vërtetë nuk është i marrë. Ai vendos të zhduket dhe t’i bëjë një rreng këtij sistemi që ka ardhur.
Çfarë rrengu?
Personazhi im që të gjithë e quajnë të marrë i bën një rreng pushtetit. Ai vendos të zhduket dhe pastaj realizon funeralin e zhdukjes së tij.
Personazhi juaj tashmë duhet të luftojë për ekzistencë…
Pyetja ekzistenciale është: Kush është i mençur? Qyteti apo i marri Petro? Petro shikon të gjithë funeralin e tij. Në të vërtetë ai shikon fasadën, mashtrimin dhe shumëfytyrsinë e një sistemi, që po instalohej në Shqipëri në vitet 1949.
Ngjarjet zhvillohen në vitin 1949… Një kohë që ju nuk e keni jetuar, por informacionet historike në këtë roman çfarë vendi zënë…
Unë nuk e kam jetuar atë kohë, por si çdo shkrimtar që shkruan jam përgatitur para se të filloja këtë libër. Kam bërë një punë të gjatë studimore, kam studiuar arkivat, statistikat etj. Pikërisht kjo përballje midis një kohe që po ikte dhe një kohe që po vinte është një përballje midis dy realiteteve, midis mitit të të marrit, të kështjellës dhe të pushtetit që po vinte, me mitin e detit të horizontit, me mitin e një jete që po perëndonte në Shqipërinë e viteve ‘49. Të vendosura këto në një javë karnavalesh krijojnë gjithë karuselin e pazakontë që ka ndodhur në Gjirokastër, jo thjesht në roman, por në perceptimin e të gjithë qytetarëve. Natyrisht që paralelet e hequra më pas i sjellin artistikisht ngjarjet në roman për të pasur këtë përballje midis dy kohëve. Humbja e referencave është një nga dukuritë më prezente sot në të gjithë botën e qytetëruar.
Ky ankth ekzistencial, të cilin ju e keni jetuar në vitet ’90. Sa ndihet sot? A vazhdojnë të bëhen të njëjtat pyetje ekzistenciale, që bën Petro edhe nga individi që jeton në kohën e demokracisë…
Sigurisht, sepse njeriu në të gjitha kohët kërkon që të gjejë raportin e tij me jetën. Kërkon statusin e tij social, me lirinë dhe humanizmin. Nga ky këndvështrim pyetjet ekszitenciale janë ato që e shoqërojnë gjatë gjithë jetës njeriun, por në kohë të qeta këto pyetje janë më të rrumbullakosura. Në kohë përballjesh dhe përplasjesh këto pyetje janë shumë të forta dhe të fuqishme.
A ka gjëra të ngjashme me periudhën e demokracisë…
Sigurisht që kohët përsëriten, përsëriten ndoshta jo me ato përmasa dhe dimensione, por gjurmët e veseve edhe të fenomeneve, gjurmët e pyetjeve edhe të traditës janë aty. Nuk mundet që të zhduken, sepse zëvendësohen, transformohen nga një formë në një tjetër dhe nga një kohë në një kohë tjetër. Janë njerëzit që i mbartin ato.
Shpronësimet dhe ndalimin e fesë i ka përjetuar njeriu që ka jetuar në periudhën e komunizmit. Por çfarë ndryshoi për këto situata në vitet ’90 në Shqipëri…
Në vitin ’90 kemi një shpërthim të këtyre situatve tyre, një liri të pakontrolluar. Është pikërisht humbja e referencave, që ne jemi ende një vend me tranzicion. Kur them një vend në tranzicion nuk e kam fjalën për zhvillimin ekonomik, por për psikikën qytetare edhe për ndjeshmërinë publike, mënyrën e sjelljes dhe kodet qytetëruese, për mënyrën se si reagojmë për të gjithë atë gramatikë qytetërimi, që kanë të gjithë qytetet dhe njerëzit që jetojnë brenda tyre.
Mendoni se shqiptarët i kushtojnë vëmendjen e duhur të kaluarës…
Nëse e harrojmë historinë ne bëjmë një gabim fatal, sepse është historia ajo që na jep mësime, që na jep pikat e referencat. Ato që kemi humbur duhet t’i rigjejmë dhe natyrisht duhet të orientohemi, duke mësuar nga historia edhe duke mos bërë të njëjtat gabime në të ardhmen.
Dhe së fundmi, si ka ndryshuar Gjirokastra në këto 25 vite?
Gjirokastra ka disa ndryshme, ka një spirale të vetvetishme të njerëzve, të cilët në mënyrë individuale zhvillojnë vetveten edhe qytetërimin e tyre.
Kritika
Diana Çuli
Romani “Funerali i hijes” i Odise Kotes e merr temën nga ndryshimet social-politike në Shqipëri në fund të viteve ’40 të shekullit të kaluar, duke e vendosur subjektin në qytetin e Gjirokastrës. Rreth një ngjarje të vetme, zhdukjes së një personi, vërtitet një botë e madhe edhe e pasur me zhbirime psikologjike, në kolorit lokal, ku jeta e panjohur dhe e papritur që po vjen po shemb të gjitha pikat e mëparshme të referencës. Bota e vjetër po vdes, duke mos e pasur të lehtë: ajo endet si fantazmë nëpër qytet edhe, e kërleshur me të renë, krijojnë së bashku një atmosferë surrealiste, ku i gjalli me të vdekurin janë një qenie e vetme, të rinj, të vjetër, gra, burra, sakatë, të marrë e të mençur janë pjesë e këtij karuseli, ku të gjithë kërkojnë kuptimin e ekzistencës.
Iliran Zhupa
Romani “Funerali i hijes” është një tjetër rrëfenjë e shkruar në gur, që i shtohet letrave shqipe. Qyteti gri duket se është një sëpatë e madhe, e cila ndryn brenda vetes materie letrare të dorës së parë, ngjarje, personazhe dhe gjuhë të veçantë, një “ishull” fantazmagorik i kësaj bote, ku lexuesi mund të fshihet në fëmijërinë e vetë pavarësisht moshës, kohës dhe regjimeve.
Gëzim Basha
Me zhdukjen e beftë të bankerit Petro dhe (ri)faniten e tij “pas vdekjes”, dy skena në skajet e kundërta të trajektores narrative të romanit, Odise Kote evokon, me vitalitet gjuhësor të admirueshëm, prirjen e njohur të prozës moderniste për modelimin e karaktereve tragjike në situata absurde. Roman solid, por me një strukturë narrative fluide për të sjellë zhdërvjelltas karaktere dhe situata nga qyteti i hareve dhe mahive, nga një qytet ku “çështjet e marrëzisë” janë preokupim i përditshëm, ku disa dekada para Twitter-it, “mediat sociale” i shkruanin statuset në çarçafët matriomonialë, ku çmendja është shpesh profesion, mënyrë jetese, ndërsa grotesku, një grunt retorik që prek këdo, pa dallim moshe a vesku.
