Agron Dingo Piktor-restaurator /
Arti popullor tradicional ne Berat, produktiv një aktivitet brenda materialit popullor të jetës dhe ritmin e ngadaltë të shoqërisë para-industriale te punuar me dore te nevojave dhe qëllimeve dhe vlerave simbolike e jetës së përditshme e cila, paralelisht, kanë një apel estetik dhe adhurimin e popullit, dhe e kanë treguar atë kundër vendet e teknologjisë dhe, në përgjithësi, kulturore.
Tregtarët Shqiptare jashtë vendit krijuan degë komerciale në Evropë
Brenda rrjetit ekonomik dhe ideologjik të epokës mjeshtrit të vetëshpallur krijojnë atë që dine vepra te arkitekturës popullore,Unitet i veçantë i punimeve të arit të shekullit argjendi, stoli, janë bizhuteritë, të cilat në fakt ata ishin lloji i artit popullor që ata bënë më të hershme, por edhe më të mëdha por nga niveli i përdorimit praktik në nivel te shprehjes estetike dhe artistike.
Borgjezia e hershme u formua me prodhim dhe aktivitete tregtare, dhe me shumë përpunuesit e uritur, zejtarët dhe të tjerët. Për këtë kohë ne kemi informacionin e pare emrat për argjendarët e famshëm.
Gavril Dhimiter Mita . Gavril Dhimiter Buda . Jorgji Gili (Buda ). Vellezrit Pali dhe Leksi . Todi Gili ( Buda ). Vangjel( Gili Buda ). Dhimiter Buda . Agathangjel Mbrica 1883-1957. Pali Mbrica . Mit Mbrica . Kom Mbrica .Andrea Plaku. Harilla Basku . Dhimiter Kristodhi . Filip Anastasi. Apostol Jakovi . Jako Voskopojari . Stergji Dhimiter Goga. Gabriel D. Tiranasi . Gjergj Voskopojari . Janko Papagjergjit . Petros Makrundi (Mokvani ). Josif Kaveotis . Kosta Kalariti . Dhimiter Papadhopus. Mantheu Vasili. Joan Kupageorij. Dhimiter Gogu .
Profesioni i Argjendareve te Beratit ishte një monopol i elementit të krishterë, që kishte shenjtore mbrojtës i Shën Konstandinit, u trashëgua dhe me prani të fortë në tregun e qytetit, ku shume punishte ishin në veprim
Nga viti 1842 deri në vitin 1888, numri i punishteve zejtare dhe tregtarëve në Berat u rrit nga 680 në 820. Në Berat, përveç zanatçinjve dhe tregtarëve, ishin dhe selitë e pronarëve të mëdhenj Hysen Pasha, që kishte në Berat 100 dyqane , nga 900 dyqane që ishin gjithsej. Kalaja e Beratit kishte 60 shtëpi dhe 60 dyqane zejtarie. Në lagjen e Vakëfit kishte 10 punishte (saraçë e xhokaxhinj). Në këtë periudhë numri i zanatçinjve ishte : kovaçë 41, kazanxhinj 5 , hekurpunues 1, kujunxhinj argjendarë 7, marangozë 19, tavanxhinj 20, qirinxhinj 5, kallanxhinj 9 dhe zanatçinj të prodhimit të veglave të punës dhe sendeve në prodhim 235.
Llojet e bizhuterive
Këtu përfshihet një diversitet tipologjik kryesisht bizhuteri të grave: kokën e qafë, gjoks, bel, skaj dhe këmbë duart .
Si stoli, por edhe si stoli e belit ishin të destinuara për paftat e mesit . punuar me te gjitha teknikat (formohen forma dhe modele te ndryshme .dhe shpesh dhe me kombinimet e tyre, mbahen , dy hapje të kundërta të gjoksit të tyre ,veshje (femra sangun, mashkull jelek, etj) ose janë lidhur me rripin e rrobave te belit dhe plotësoi funksionin e saj. Xhevahir i shquar i belit ishte brezi i pasur, nga pllaka argjendi me dekorime të gdhendura, me smalt e savane, ose madje me një formë, herë me dorëshkrim, dhe me Silver pllaka në mbyllje.
Ballafaqohemi me trupa të vegjël, te medhenj , dekorimet ishin të lidhura me madhësinë e tyre, por gjithashtu si një e tërë, ose sipërfaqja e tyre duke shkaktuar humor dekorativ) me shpendët, kokat e shqiponjes, motive bimore, lule, degët, gjethet, ose madje edhe tema gjeometrike, spiralet, kryqe, rubin ose gurë me ngjyre.
Në përgjithësi, sistemi i dekorimit si një e tërë gruaja e re, nusja kryesisht pasqyron, me përmbajtjen e saj vegjetale, simbolizmin dhe qëllimi, i identifikuar me rikrijimin e tij të përhershëm jeta bimore ku vdekja është e përkohshme dhe tërhiqet para rregullsisë me të cilën jeta e re, bimore, jeta e re është rishfaqur dhe kujton, para së gjithash, një dëshirë për te çifti i ri, si trëndafilat, gjithashtu një simbol pjellorisë si dhe zogjve, në përgjithësi, qe simbolizojnë çiftin e sapomartuar. elemente të tilla si kryqi (të cilin e takojmë) dhe si një xhevahir i pavarur), një simbol nga njëra anë krishterimi, që nga shekulli i 4-të.
Bizhuteri të veshjeve tradicionale te Beratit , të cilat kombinojnë objektin utilitar me veprën e artit, karakterizohen nga një homogjenitet, si në përdorimin e materialeve dhe në teknikë si dhe në axhendën dekorative polimorfike. Sa materialet dhe teknikat morfoplastike janë elementët e jashtëm të cilat shprehin imagjinatën, aftësitë dhe fuqinë e tyre ndjeshmërinë estetike të krijuesit popullor, ndërsa subjektet e tij dekorim, për kulte, dhe besimet magjike. Kontakti i drejtpërdrejtë i bizhuterive me trupin krijoi nevojën për të mbuluar atë per ta zbukuruar me elemente bindëse dhe e siguruan atë lumturia e atij që e veshi atë.
PAFTAT E MESIT (BREZORET).
Mjeshtrit e talentuar argjendarë të qyteteve, gjatë shekujve XVIII-XIX, kanë punuar për të veshur me pafta argjendi një numër shumë të madh pushkësh të gjata, koburesh, jataganësh, vezmesh, që konsideroheshin si pajisje të nevojshme të çdo burri, nga të cilat, një numër i mirë ruhet ende nëpër muzetë e vendit. Madje, ka shumë prej tyre, që janë edhe të lara me ar. Midis të gjitha objekteve prej argjendi të ekzekutuara me teknika të ndryshme (me të rrahur, me të derdhur, etj), finesë të veçantë paraqesin punimet me filigramë, që ishin më fort një specialitet i mjeshtërve argjendarë të qyteteve të veriut se sa i atyre të jugut.
Argjendarët nëpërmjet veshjes kanë përftuar shumë objekte të bukura ku midis punimeve që shquhen janë edhe paftat e mesit për zbukurimin e veshjeve të grave, brezat, sumbullat etj, në të cilat kemi edhe punime me derdhje, kemi dhe kallëpet e paftave të punuara nga Andrea Thanas Plaku. Këto janë stoli që përdoreshin në veshjet e nusërisë, në veshjen e festave të ndryshme dhe dhurata që bëheshin nga dhëndërri apo nusja për fejesat.
Paftat e mesit i kemi në disa variante të ndryshme nga njëra- tjetra në formë, në motive dhe në madhësi.
Mendoj se këto paraqesin dhe faza të ndryshme zhvillimi nga format më të vjetra dhe më të thjeshta, deri në format më të reja e më të ndëlikuara. Argjendarët i kushtonin kujdes të veçantë objekteve të zbukurimit që përdoreshin për veshjet e grave, sidomos gjerdanët, kapsat e atyre që vareshin në qafë dhe në gjoks. Për gratë, stolitë e argjendta ishin të pamungueshme, me sa duket, kishin rëndësi jo vetëm për funksionin e tyre estetik, por edhe për funksionin magjik që u atribuohej, më shumë zbukuroheshin jelekët, fustanet,brezat me paftat etj.
Kështu një paftë e stilizuar bukur, e një niveli të lartë, ku si nga plastika, forma e saj, ashtu dhe nga motivet janë futur elemente të shumta, si lulja, kafshë të ndryshme dhe zogj. Në një paftë tjetër është trajtuar motivi “guack” dhe në disa pafta të tjera motivi trëndafil (rosances), në forma gjeometrike.
Kemi në paftat e rrumbullakta simbolin e diellit. Midis gjithë këtyre motiveve spikat ai që simbolizon shqiponjën. Të shprehurit nga format më interesante, këtë shpend simbol force e krenarie e gjen në çdo objekt, herë si motiv qendror e herë duke e përsëritur një në qendër të madhe dhe dy motive të vegjël anësorë.
Në format më të përkryera ai paraqitet në bashkimin e dy paftave. Në këto stilizime të ndryshme e paraqesin shpendin me dy krerë, ku krerët kanë kapur krahët. Krahët jepen nga format më të ndryshme të stilizuara bukur, jepen në një mënyrë që i japin shqiponjës një pamje madhështore.
Pafta mesi , Muzeu i Kultures Popullore Berat.
Autori anonim . Shek. i 18-të .Pafta (togëza ) argjendi. Muzeu i Kult. Popull. Berat.
Një veçori përbën mënyra e kompozimit, trajtimi i vet shpendit me plastikën e tij ,vendosur midis dy paftave. Në forma më të pasura në disa pafta kemi në bllokun qendror, ndryshe nga ato anësoret, ku në qendër kemi pafta që janë të vendosura dhe me gurë me ngjyrë për të pasuruar akoma më shumë objektin.
Në një mënyrë origjinale janë kompozuar kapset anësore të paftave në formë trekëndëshi të kompozuara me motive të ndryshme ku ndryshojnë nga njëra -tjetra. Paftat janë të trajtuara me motive të lidhura, ndërsa në disa të tjera me motive të shkëputura.
Në tërësi në këto objekte të zbukurimit të gruas shqiptare përmbajnë vlera të mëdha artistike. Argjendarët beratas arritën të krijojnë në këtë gjini objekte të përkryera që zënë vend në thesarin e kulturës popullore në Berat.
Paftat i kemi në disa variante. Të gjitha pak a shumë kanë të njëjtën formë në grupime. Ato ndryshojnë në motive dhe në përmasa. Këto paraqesin dhe faza të ndryshme zhvillimi nga format më të vjetra e të thjeshta, deri në format e reja e të ndërlikuara.
