Nga Azem Parllaku /
Gora është një njësi e rëndësishme etnokulturore e qarkut të Kukësit, ndërsa banorët e saj të vendosur në këtë truall, kanë ndarë të njejtin fat, ishin po aq patriotë, e kanë luftuar nën të njejtin flamur, siç kanë bërë historikisht të gjithë shqiptarët e ngulur në kërthizë të Gjallicës dhe vargmalit të Sharrit.
Ashtu sikurse paraardhësit e tyre, edhe sot goranët e dëshmojnë se janë të lidhur fuqishëm me vendin e tyre. Ndoshta një pjesë e konsiderueshme e tyre, mund të mos e kthenin kokën pas, ndërsa jetojnë e punojnë në vendet e zhvilluara të Europës, por në ndërkohë nuk kanë vepruar kështu.
Si njerëz të punës, goranët po investojnë çdo ditë e më shumë në vendlindjen e tyre. Më së miri kjo reflektohet kur kemi parasysh që: Vetëm në dy vitet e fundit, kryesisht në Shishtavec dhe Borje janë investuar më shumë se 10 milionë euro, për ndërtimtari dhe në fushën e biznesit të vogël familjar, kursime këto të emigrantëve.
Për historinë dhe prejardhjen gorane, janë zhvilluar diskutime të ndryshme dhe vazhdojnë edhe në ditët e sotme. Studiuesit që kanë hulumtuar rreth prejardhjes gorane, kanë këndvështrime të ndryshme mes tyre. Shpeshherë kundërshtimet mes studiuesve goranë, për historinë e prejardhjes kanë qenë polemizuese. Goranët dalin në dritë si pasardhës të peqenegeve dhe kumaneve të vendosur nga Azia e mesme, prej shekullit VII, e deri në shekullin XI, nëpër vendet malore të Ballkanit dhe janë emëruar nga sllavët “Gorani”, që do të thotë malsorë.
Sa i takon prejardhjes së kësaj popullsie, studiuesit i referohen disfatës së lëvizjes heretike të bogomilëve (Bullgari J P shek XII), që u përcoll me përndjekje popullatash, të cilat, kisha i përçmoi me emra përbuzës si “torbeshë”, “patarinë”, “babunë”, “kudugjerë”etj. Ndërsa polarizimi etnik i krahinës, ka gjasa të ketë ndodhur pas luftës austro-turke të vitit 1689, dhe mortajës së tmerrshme të këtij viti, ngjarje që u shoqëruan me migrime, braktisje e shuarje vendbanimesh dhe më pas ripopullimin e tyre. D. Bllagoev (1906), bogomilizmin e përshkruan si pasqyrim direkt të realitetit feudal të shoqërisë bullgare mesjetare dhe si protestë të masave fshatare kundër shtypjes në të cilën ishin vënë nga ana e klerit të lartë.
Agjencia Shtetërore për “Bullgarët Abroad”, e cila ndihmon në marrjen e një pasaporte, për familjet bullgare që sipas saj janë vendosur në Shqipëri dikur në shekullin e V i konsideron pasardhësit e tyre si pjesë e diasporës së saj. Nuk ka statistika, por organizatat bullgare në Shqipëri vlerësojnë se ka rreth 100,000 persona nga këta pasardhës.
Sipas këndvështrimit të historianit bullgar J. Ivanov, deri në fund të shekullit XII, Prizreni dhe vendbanimet përreth tij, kanë qenë të banuara nga një popullatë bullgare. Disa njohës të komunitetit goran theksojnë se prejardhja e tyre nuk është me origjinë sllave. Këndvështrimin e tyre e mbështesin në toponime, objekte kulti, besëtytni dhe tradita.
Sipas kësaj teze në Gorë, ritet fetare dhe kodet zakonore, jo vetëm që nuk janë tipike sllave dhe nuk kanë ngjashmëri me to, por vetë realiteti që ekziston në fshatrat e Gorës, dëshmon se ritet fetare dhe zakonet e ndryshme, kanë qenë e janë të përafërta, si dhe kanë ngjashmëri të konsiderueshme me ritet e zakonet e popullsisë të fshatrave shqiptare fqinjë e më gjerë. Në këtë pikëpamje një grup studiuesish mendojnë se: Studiues serbë, maqedonas dhe bullgarë e kanë shtrembëruar origjinën e goranëve, duke i cilësuar si popullsi bullgare, maqedonase apo serbe.
Agjencia Shtetërore për “Bullgarët Abroad”, gjatë viteve të fundit ka lobuar derisa Parlamenti Evropian kërkoi në shkurt nga Tirana, që të drejtat e personave me përkatësi bullgare në rajonet e Prespës, Gollobordës dhe Gorës të jenë të sanksionuara në ligj dhe të sigurohen në praktikë. Ka mjaftuar kaq dhe diplomatët bullgarë në Tiranë, të vihen në lëvizje. Duke përfituar nga etja e shqiptarëve për të emigruar, diplomatët në fjalë, u dakordësuan me tre shoqatat e komunitetit bullgar në Shqipëri, në këmbim të përfitimeve, kur bëhet fjalë për një pasaportë të një shteti të Bashkimit Europian, siç është Bullgaria. 3.000 firmave të banorëve të komunitetit bullgar në Shqipëri, të cilët kërkuan që t’u njihet e drejta e tyre siç i njihen tetë pakicave të tjera në vend, nuk dihet sesa goranë të Kukësit u janë bashkuar.
Edhe pse qeveria Rama përmes ministrit për Europën dhe Punët e Jashtme, Ditmir Bushati, ishte i bindur dhe këmbëngulës në qëndrimin e tij për mosekzistencën e minoritetit bullgar në Shqipëri, përpara fakteve historike dhe presionit të Bullgarisë, deputetët e Kuvendit të Shqipërisë i’u dorëzuan presionit bullgar. Dje Kryeministri i Bullgarisë, Bojko Borisov, përmes një postimi në rrjetet sociale e përshëndeti miratimin e ligjit për pakicat kombëtare në Shqipëri, si një moment historik për Bullgarinë. Pas 104 vitesh Shqipëria njohu bashkësinë etnike bullgare”, shkroi Borisov në rrjetet sociale.
Në kushtet kur Shqipëria përshkruhet si një vend ku dominon droga, korrupsioni dhe ndërthurja e klaneve me politikën, goranët, kurrë nuk u frustruan ndaj politikanëve për shkak të dobësisë së vazhdueshme ekonomike. Ndryshe ata zgjodhën t’i ikin jo me vullnetin e tyre identitetit të përcaktuar nga rrethanat historike. Fati ishte në anën e tyre në kohën e embargos ndaj Serbisë, kur shumë familje përfituan nëpërmjet tregtisë së karburantit dhe shkëmbimit të mallrave përgjatë periudhës 1992-1996. Menjëherë pas mbarimit të Luftës në Kosovë në vitin 1999, studiuesi i kulturës dhe historisë së Gorës, Nazif Dokle, as më pak e as më shumë nëpërmjet botimeve me tepri të cilat ai na ka lënë i mëshon idesë se: Gora, është po aq shqiptare sa edhe Prishtina, Gora, është po aq shqiptare sa edhe Tirana, ndërsa për gjuhën që flasin goranët thotë se mund të ketë afëri me maqedonishten apo bullgarishten, por me sllavët tjerë të veriut që janë stabilizuar në Ballkan assesi.
Nazif Dokle, duke publikuar fakte, ndërkohë që anatemohej, me takt iu përshtat politikës së ditës, duke spikatur me idetë e tij. Instituti i folklorit pranë Akademisë Bullgare të Shkencave, shfaqi interes të veçantë për qasjet e studiuesit Dokle. Veselka Tonceva e Akademisë Bullgare të Shkencave ngriti zërin në Shkodër fillimisht, më pas në Sofje, duke argumentuar se gjuha të cilën e flasin goranët, është e njohur si bullgare dhe i takon grupit më perëndimor të dialektit bullgaro-maqedonas. Sipas opinionit bullgar, këngët e këtij komuniteti janë bullgare thotë Tonceva anëtare e Akademisë Bullgare të Shkencave.
Pas këtyre deklarimeve të studiuesve të folklorit bullgar, në Shishtavec dhe Borje erdhën disa grupe kërkuesish nga Sofja, të cilët në vitet 2006-2009, tundnin para kamerave të televizioneve bullgare një dokument në të cilin shkruhej se: Në vitin 1935, nga një regjistrim i kryer në mënyrë të fshehtë nga shteti shqiptar i asaj kohe, thuhet se 10968 qytetarë janë deklaruar si folës të gjuhës bullgare në fshatrat e Prespës, Gollobordës dhe Gorës në Kukës.
Goranët e Kukësit dhe komuniteti goran i Kosovës, edhe pse konsiderohen si një njësi etnokulturore, nuk ndajnë të njejtin mendim për gjuhën të cilën ata e flasin. Në Ballkan, për ata që e flasin gorançe përdoret termi “Goran”. Kjo fjalë është e fondit sllavo-bullgar që do të thotë malësi. Për të folmen gorane mund të thuhet se ajo i ngjason dialektit sllav, që është zhvilluar në një bashkësi të veçantë me të gjitha format e veta. Pasi që në gjuhën gorane ekziston një përqindje e madhe me fjalë sllave, bullgare, maqedone dhe serbe. Ngjasimet me gjuhët sllave, janë pasojë e dyndjeve sllave në Ballkan, si dhe ekzistenca e pushtimeve të territoreve shqiptare qysh në shekujt e VII deri në të XV, të cilët kanë lënë pasoja të mëdha në të gjitha fushat e jetës edhe në territoret e shtetit Shqiptar të Arbërit, në të cilin përfshihej edhe krahina e Gorës.
Gjithashtu nuk duhet harruar se në gjuhën gorane, ekziston edhe një fond i madh me fjalë osmano-turke. Se pse në gjuhën gorane egziston proporcioni i lartë i fjalëve sllave, është e nevojshme të kërkohen në ngjarjet historike të shekujve VII, VIII, IX, X, dhe XI nga se fiset kumano-peqenege kanë kaluar në tokat sllave dhe 150-200 vjet, pa ndërprerje kanë jetuar si nomadë në vendet e tyre. Sidomos ka ndikuar në ta, mbushja e Ballkanit me popuj sllav prej shekullit XI e deri në shekullin XV-të, kur edhe fiset kumane e peqenege u robëruan prej tyre dhe në masë të madhe e humbën gjuhën e tyre, por traditat, zakonet, i kanë ruajtur me fanatizëm, çka dëshmon se goranët janë me prejardhje huno-turke, tezë kjo të cilën e mbrojnë sot hulumtuesit goranë të Kosovës.
Ndërkohë ka gjuhëtarë maqedonas që i quajnë goranët maqedonas për shkak të afërsisë gjuhësore, ashtu siç ka edhe bullgarë që i quajnë goranët bullgarë. Këto përpjekje nuk kanë të bëjnë me lëvizjet e goranëve, pra nuk ndodhin sepse goranët kanë ardhur prej këtyre vendeve, ose se aty kanë origjinën etnike, por lidhen me definimin e tyre në bazë të gjuhës, dhe se për shkak të afërsisë së madhe gjuhësore me maqedonishten e Shkupit, pra maqedonishten sllave, e parë tradicionalisht nga bullgarët si dialekt bullgar, edhe dialekti sllav i Shqipërisë, i përdorur nga goranët shihet si dialekt bullgar.
Dr. Thede Kahl, nga Akademia Austriake e Shkencave thotë se: “Goranët janë popull i vjetër ballkanik, me fe myslimane dhe gjuhë sllave”. Pikërisht kjo ka bërë që studiuesit e komunitetit goran të nisen nga pikëvështrime nacionale. Duke vepruar kështu, vende të ndryshme bëjnë përpjekje që ta përvetësojnë këtë grup. Në fakt kur Bullgaria dhe shkencëtarë maqedonas ose bullgarë shqetësohen që gjuhëtarët nuk i quajnë goranët maqedonas ose bullgarë, kjo lidhet me faktin se goranët nuk janë të krishterë, dhe se midis dy vendeve nuk ka mirëkuptim për kufirin e fundit të dialektit bullgar.
Përtej kësaj, e sigurtë është se goranët janë një popull i vjetër në Ballkan. Po ashtu si torbeshët në Maqedoni ose pomakët në Bullgari, vetëm se më pak të studiuar dhe më të paktë në numër. Origjina e goranëve nuk dihet me siguri. Në vendet perëndimore në librat e historisë thuhet, se bëhet fjalë për një grup kristian të Ballkanit që është islamizuar, dhe për të cilët nuk dihet sa i kristianizuar ka qenë para islamizimit. Ballkani sot, nuk është aq emocionues sa dikur.
Dhuna në shkallë të gjerë që e bëri rajonin një shqetësim kryesor të politikës Europiane në vitet 1990, nuk është më një tipar i politikës ballkanike. Të qenit goran, është e duhet të jetë krenari për të gjithë ato që banojnë në atë zonë. Askush prej goranëve nuk ka pse rrudhet për përcaktimin e identitetit të vet. Fati i goranëve është Shqipëria dhe Europa. Koha nuk pret aspak dhe duhet që goranët të veprojë ndaj liderëve politikë nacionalistë etnikokleptokratë. Të gjithë duhet të rreshtohen para Ambasadës së Bullgarisë si dikur para Ambasadës së ish-Jugosllavisë, jo për një vizë si atëherë, por një pasaportë që Europa e njeh sot.
